Tarihimiz boyunca pek çok seçim gerçekleştirdik ve bu seçimlerden kimileri hayli karanlık devirlerdi. Türkiye’nin yükseldiği Osmanlı’nın son günlerinde de tekrar bu türlü bir seçim gerçekleşti: 1923 Genel Seçimleri.
III. Selim sonrası başlayan batılılaşma gayretleri, yurt dışına gönderilen elçilerin verdikleri bilgilerle sürat kazandı. Öteki ülkelerdeki gelişmeler sıkı takip edildi. Elçiler aracılığıyla gelen yenilikleri takip etmek ve bunları tartışmak için ise meclisler kullanılıyordu.
İlk defa 1877 yılında ortaya çıkan mecliste uzun bir müddet boyunca iki dereceli seçimler gerçekleştirildi, kararlar alındı. Lakin bu iki dereceli seçimlerin şöyle bir yanı vardı; seçmenler, kendilerine temsilci seçiyor ve seçilen temsilciler lider (veya muadil yöneticiyi) belirliyordu. Hasebiyle seçmenlerin lider seçiminde direkt bir oy yetkisi bulunmuyordu. Elbette bu durum çok yakında değişecekti. 19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Atatürk’ün başlattığı milli uğraşın en büyük adımları ise şimdi atılmamıştı.
İlk Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanmadan evvel ülke genelinde karmaşa hakimdi.
İstanbul işgal altındaydı, ülkede otorite eksiği vardı ve bunun için de bir tahlil gerekiyordu. Fakat o dönemki Osmanlı Mebusan Meclisi bunun için kâfi değildi. Tıpkı vakitte bu meclis, Lozan Barış görüşmeleri için de tehlike olarak görülüyordu. Bu sebeple meclisin değişmesine karar verildi.
Mustafa Kemal Atatürk, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ismine tüm vilayetlere bildiri göndererek kendileri ismine 5 temsilci seçmelerini istedi. Daha sonra vilayetlerden seçilen temsilciler, Ankara’ya geldi.
İlk Türkiye Büyük Millet Meclisi vekillerinin sayısı gitgide azaldı.
İki dereceli seçimle gelen yeni vekiller ve Mebusan Meclisi’nden kalan eski vekiller de dahil olmak üzere mecliste toplam 437 üye bulunuyordu. Günümüzde ise bu sayı 600’e ulaşmış durumda. Lakin birinci meclisteki üye sayısı günden güne düştü.
Vekillerden kimileri meclis açılmadan hayatını kaybetti, kimileri istifa etti ve bir kısmı ise yeterliliğini yitirdi. Meclis açılışına katılamayacak olanlarla birlikte sayı git gide düştü. Meclisin açılışına yalnızca 115 vekil katılabildi.
Tarihler 20 Nisan 1920’yi gösterdiğinde birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi resmen açıldı.
O periyot gazeteci ve tarihçi olan ve meclisin açılışını şahsen izlemiş E. Behnan Şapolyon karşılaştığı manzarayı ders niteliğindeki şu cümleleriyle anlatıyor:
Bina şimdi tamamlanmamıştı. Kiremitleri bile döşenmemişti. Pek çok noksanı vardı. Kiremit yetmedi. Ankaralılar kendi çatılarından kucak kucak kiremit taşıyarak çatıyı kapattılar. Bu görüntü çok manalıdır. Mecliste mebusların oturacağı sıra bile yoktu. Ankara Muallim Mektebi’nin tatkibat okuluna ilişkin sıralar getirildi. O tarihte Ankara’da elektrik de yoktu. Kahvelerin birinden alınan petrol lambası asılarak aydınlatma sorunu da halledildi. Salonun koridoruna mebusların su içmesi için üç küp konuldu, üzerlerine maşrapa bırakıldı. Sokağa bakan birinci oda da Riyaset (Bakanlık) odası yapıldı. Daha sonra meihur Hattat Hulusi Efendinin yazdığı “Hakimiyet Milletindir” tabelası kürsünün ardına asıldı…
Bu koşullar altında kurulan mecliste, kısa vakit içinde görüş ayrılıkları kendini muhakkak etmeye başladı.
İlk mecliste neredeyse her görüşten, dinden ve ırktan insan vardı. Bu durum görüş ayrılıklarında seslerin yükselmesine sebep oluyor ve meclisten ortak bir karar çıkmasını zorlaştırıyordu. Buna bir tahlil gerekiyordu.
Mustafa Kemal, meclisteki vekiller ortasında Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Kümesi kurdu.
Vekiller, görüş ayrılıklarına nazaran Birinci ve İkinci Müdafaa-i Hukuk Kümesi olarak iki kümeye ayrıldı. İlk küme inkılapçılığı ve iktidarı temsil ediyordu; ikinci küme ise muhafazakarlığı ve muhalefeti. İki küme birbirine çok aykırı fikirlere sahipti. Birinin “ak” dediğine öbürü adeta “kara” diyordu.
Birinci küme vekilleri daima olarak yenilikçi çalışmalar gerçekleştiriyor, çağdaş bir millet olmak arzusuyla yanıp tutuşuyordu. Elbette bunun için de Osmanlı’daki devlet nizamından uzaklaşmak gerektiğini farkındalardı. Lozan görüşmeleri de dahil olmak üzere pek çok bahiste bu kümenin tahlilleri mantıklı bulunuyor, ülke gittikçe çağdaşlaşıyordu. Mustafa Kemal de bu kümenin bir üyesiydi.
İkinci küme ise bu gelişmelere şiddetle karşı çıkıyor, değişim gereksinimi olmadığını düşünüyordu. Mecliste sesler sık sık bu görüş ayrılıkları sebebiyle yükseliyor ve gerilim artıyordu.
Mustafa Kemal “halk” için bir siyasi parti kurmak istiyordu.
Mustafa Kemal, halkın bir siyasi partiye muhtaçlık duyduğunu biliyordu. Bunun için de yeniden isminde “halk” geçen bir siyasi parti kurmak istiyordu fakat Rauf Orbay da dahil birçok insan, Mustafa Kemal’in siyasi başkan olma fikrine karşı çıktı.
Siyasi parti liderliğinin yoruculuğunu ve bu gayrette Mustafa Kemal’in ne kadar yorulacağını düşünen Rauf Orbay, ne kadar lisan döktüyse de sonrasında Mustafa Kemal’i bu yoldan döndürememiştir.
İlk Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde alınan son kararlardan biri saltanatın kaldırılması oldu.
Meclisteki tartışmalar, saltanatın kaldırılması ve yeni kanun tekliflerinde de kendini aşikâr etti. Oylamaya katılanların 89’u yeni kanunları kabul ederken, 36’sı ret oyu kullandı; 3 kişi ise çekimserdi. Seçimlerde kullanılan tekniğe nazaran ise bu sayı kâfi değildi. Bu, birinci TBMM’nin son görüşmesi oldu. Fakat birinci TBMM dağılmadan evvel Türkiye Cumhuriyeti’nin yükselişinin önü açılmış oldu.
Artık meclisin de değişmesi gerekiyordu.
Mustafa Kemal, seçim yapılması için çalışmalara başladı. Bu, tarihimizdeki birinci genel seçim olacaktı fakat o gün için kimse seçimin ne demek olduğunu bile bilmiyordu. Bu sebeple Mustafa Kemal evvel gönderdiği bildiriyle halkı seçime karşı bilinçlendirdi.
Seçime katılacak adaylar belirlendi, kümelerin isimleri katılaştı. Buna nazaran seçime katılan kümeler şu haldeydi:
- Müdafa-i Hukuk Birinci Grubu
- Müdafa-i Hukuk İkinci Grubu
- Müdafa-i Ulusala Grubu
- İttihatçılar
- Amele Kümesi
- Bağımsızlar
Her şey hazır sayılırdı lakin Mustafa Kemal’e yöneltilen bir soru, yakın gelecekteki o büyük ihtilalin sinyallerini verdi: Halide Edip Hanım meclise dahil olabilecek mi?
Halide Edip Adıvar’ın mecliste bulunma isteği, bir müddettir kadınların da seçime dahil olmasıyla ilgili çalışmalarıyla örtüşüyordu. Bayanların seçme ve seçilme hakkına sahip olması bir müddettir Mustafa Kemal’in de başını kurcalıyor, sıklıkla yakın etrafına bu planından bahsediyordu. Lakin bu türlü bir karar alabilmek için meclis çoğunluğunu sağlamak gerektiğini biliyordu ve bunun için yeni bir meclis kurulması gerekiyordu.
Bazıları kesin bir lisanla bayanlara seçme ve seçilme hakkını çok görüyor, “Kadının işi evindedir” diyordu. Tekrar bu görüşmelerden birinde Hüseyin Avni Beyefendi “Kendilerine layık gördükleri gün, haklarını bizden alırlar” sözlerini lisana getirerek bu fikre karşı çıkmıştı.
Seçim, tüm ülkede ve yurt dışında yankı bulmuşken bir yandan da hazırlıklar kızışıyordu.
11 Nisan günü “Yeni Seçim ve İstanbul” başlığıyla yayımlanan bir yazıda Mustafa Kemal şunları söylüyordu:
Seçimler başlıyor, birkaç güne kadar her tarafta defterlerin düzenlenmesi bitirilecek ve vatandaşlar oylarını vermeye davet edilecektir. İstanbul da seçimlerde misyonunu yapmak için hazırlanmalıdır. İstanbul’un özel bir durumu vardır. Bundan ötürü ona nazaran vazifesini hakkıyla yapmalıdır.
Halk son iki gün içinde yayınladığım asıllar etrafında toplanarak, vatanlarına olan bağlılıklarını göstermelidir. Temel prensiplerimize sadık olmaya azmetmiş kimseleri seçerek kendini kurtarmaya hizmet etmelidir.
İstanbul’un seçimlerinde entrikalar çevrildiğini biliyorum. Ancak İstanbullular, İstanbul’un şimdi işgal altında bulunduğunu hatırlarından çıkarmamalıdır. İstanbul şimdi kurtarılmış değildir. Kurtarılması için de birliğe gereksinim vardır. Şimdiye kadar elde ettiğimiz zaferleri fakat birlik ve dayanışma sayesinde elde ettik. Zaferin meyvelerini toplamak için de bu yola devam etmek gereklidir. Düşman elindeyken düşmana yardım etmemeliyiz.
Türkiye’nin birinci genel seçimi, ülkenin dört bir yanına adeta bahar getirmişti.
Seçim otomobilleri, meskenler, baheçeler defne yaprakları, bayrak ve çiçeklerle bezendi. Davullar, zurnalar eşliğinde halk, seçime gitti. Seçim coşkusu, sadece burada doğup büyüyen insanları değil; herkesi içine almıştı.
Halkın oy kullanması için süslenen otomobillere sandıklar konularak, geçtiği her yoldan insanların oy kullanması sağlamıştı.
Bu coşkuyla sandığa giden halk, seçim sonuçlarını da coşkuyla karşıladı.
Seçim sandıkları elden ede marşlar eşliğinde taşındı ve sayıldı. Sonuçlar, Mustafa Kemal’in liderliğini üstlendiği Anadolu ve Müdafa-i Hukuk adaylarının yadsınamaz başarısını gözler önüne seriyordu.
Takvim yaprakları 29 Ekim 1923’ü gösterdiğinde ise yeni bir dönemin başlangıcı oldu.
Anayasa’nın yapılan değişiklikle “Türkiye Devleti’nin hükümet biçimi, Cumhuriyet’tir.” maddesi, birinci unsura eklendi ve Türkiye’nin yeni idare biçimi resmiyet kazandı. Birebir günün gecesi ise yeni Türkiye’nin lideri Mustafa Kemal Atatürk, birinci cumhurbaşkanı seçildi.
Ülkemizin ne kadar sıkıntı kurallar altında kurulduğunun en büyük ispatlarından biri de 1923 seçimleriydi. Türkiye, bir enkazın altından kalktı ve adeta yine doğdu. Bu sebeple de buradan çıkartmamız gereken çok sayıda ders var.
